Başka Kayda Rastlanmadı: Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi Arşivi

24 Mayıs – 29 Ekim 2023

Salt Galata

Salt ve Kadir Has Üniversitesi iş birliğiyle 2018 yılından bu yana yürütülen Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi Arşivi çalışmaları kapsamında gerçekleştirilen Başka Kayda Rastlanmadı: Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi Arşivi, tarihçi ve romancı Reşad Ekrem Koçu’nun (1905-1975), ömrünün büyük kısmını adadığı İstanbul Ansiklopedisi‘nin yayımlanmamış bölümlerine ışık tutuyor.

Sergi, G harfine kadarki 11 cildi basılan eserin tasarım aşamasında kalan maddelerini arşiv malzemesi üzerinden takip eder. Metin taslakları, kupürler, kolaj ve çizimlerin oluşturduğu malzeme, kendi ifadesiyle İstanbul’un “muazzam kütüğü”nü çıkarma amacıyla yola çıkmış Koçu’nun tarihyazımındaki ayrıcalıklı konumunun ipuçlarını verir. Aynı zamanda, bu kütüğü muazzam yapanın ne olduğunu, ansiklopedinin kendine mahsus yönlerini anlamaya çalışır.

Salt Galata’nın katlarına yayılan sergi, içine yerleştiği yapıyı kentsel bir odak olarak ele alır ve malzeme seçkisini Galata semti etrafında kurgulanan bir çerçevede sunar. Koçu’nun 19. yüzyıl başlarından 20. yüzyıl ortasına uzanan bir zaman diliminde Galata ve yakın çevresine dair yarattığı müstesna kent imgesini ve sakinlerini gündeme getirir. Söz konusu yapıyı çevreleyen kentsel mekânda bir asır yaşamış olan “ayaktakımı”nın; İstanbul’un geleneksel mahalle düzeninin dışında, görece daha “serbest” yaşayanların arşivdeki izlerini sürer. Bu hat, kent çalışmalarının ağırlığını oluşturan ev-mahalle-anıt eksenli bir anlatıyı yinelemektense, Koçu’nun rehberliğinde tekinsiz unsurların peşine düşer.

Koçu’nun İstanbul Ansiklopedisi kent tarihi çalışmalarının “ciddi” konularını da içerir. Ancak tarihçi, bu konulara yeni bir yaklaşım getirmez; onları daha çok İstanbul’un “muazzam kütüğü” için bir meşruiyet zemini sağlamakta kullanır. Sanat tarihçisi Semavi Eyice’ye göre, Koçu “işin ciddiyetini biraz kaçırmış” ve “esere etraflı surette girmesi gereken önemli bazı maddeler birkaç satırla geçiştirilmiştir.” Aslında bu tavır, Koçu’nun özgün perspektifinin de temellerini oluşturur. Sokaklar, yapılar, nesneler veya nüfus hareketlerine odaklı kent tarihi çalışmaları, Koçu’nun kurduğu çerçevede, daha önce kayda geçmemiş unsurlara kavuşur. 

Özellikle kişilere ilişkin bazı maddelerin sonunda yer alan “hakkında başka kayda rastlanmadı” ibaresi, “muazzam kütüğü” oluşturma iddiasının “ciddi” tarihyazımını yetersiz bıraktığı noktaya işaret eder. Şehrin herhangi bir sakininin kütükteki varlığını açıklamak için sıkça kullandığı “vesile-i rahmet” gerekçesi ise Koçu’nun çalışmasını resmî tarih anlatısının dışına çıkarmaya yeter. Başka Kayda Rastlanmadı: Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi Arşivi, başka yerde kaydı olmayanların “tuhaf” ve “münasebetsiz” şehrine bakıyor; vesile-i rahmet için. 

Sergi paralelinde, İstanbul Ansiklopedisi‘nin basılı ciltleri ile birlikte yaklaşık 40 bin ögelik bir belge grubu dijital ortama aktarılarak çevrimiçi erişime açılacak. 19. ve 20. yüzyıl İstanbul’una farklı bir bakış açısı getirmeyi amaçlayan sergi ve arşive, çeşitli disiplinlerden araştırmacıların katkılarıyla hazırlanan bir e-yayın eşlik edecek. Sergi kapsamındaki kamu programları saltonline.org ve Salt’ın sosyal medya kanallarından duyurulacak.