Çin’in “Asi Dehası” Ai Weiwei Design Museum’da! I Yazan Nurdan Ateş

Uzun bir aradan sonra şahane bir sergi ile tekrar merhaba…

2023‘ün ilk ayları ülkemizi derinden sarsan deprem haberleri ile hepimiz derinden sarsıldık. Derin acı bir yana, ihmal ve sorumsuzluğun yarattığı derin öfke hepimizi kalpten etkiledi. Ardından gelen seçim süreci ve ikinci büyük üzüntünün ardından hepimizin yaptığı gibi derin bir yüzleşme ve iç hesaplaşma… Bireysel olarak bu toplum için ne yaptım ve ne yapabilirim fikri hep aklımızın gönlümüzün bir yerinde, umutla yaşamaya devam ederken kendimi ve sizi sanatla iyileştirmek, güzelleştirmek için Londra’daki sergi salonlarına attım.

Sanatını zanaattan ayıran politik duruşu, insan hak ve özgürlüklerine duyduğu derin bağlılık ve bu yolda bir şey yapabilecek en etkili insanların sanatçılar olduğuna kalpten inanmış, gönül vermiş sanatçı, aktivist, insan hakları savunucusu Ai Weiwei “Making Sense” sergisi için Design Museum‘dayım. Yanımda sevgili oğlumla gittim çünkü sanatçının Kraliyet Sanat Akademisi’nde 2015 yılında büyük ses getiren retrospektif sergisini yine beraber gezmiş ve sanatçının bu anlamlı duruşu 11 yaşındaki bir çocuğu bile derinden etkilemişti. Şiddeti 7’in üstündeki bir depremle büyük yıkıntıya ve sayısı halen Çin Hükümetince saklanan can kayıplarına sebep olan doğal afette yaşanan ihmal, sorumsuzluk neticesinde hayatını kaybetmiş ilkokul öğrencilerin isimlerinin önünde, o öğrencilerin ölümüne sebep olan o çürük binalardan çıkartılıp sergilenen demirlere bakarken başladı oğlumun bu büyük sanatçıya hayranlığı. 

Çin Kültür Devrimi sırasında Ai Qing ve Gao Ying in oğlu olarak 1957’de Pekin’de dünyaya gelen sanatçı, babası ünlü şair Ai Qing‘in politik şiirleri sebebiyle ailesiyle beraber Beidahuang  çalışma kamplarına sürgün edilmiş ve çocukluğu çalışma kampında babasından dinlediği Pablo Neruda, Nazım Hikmet  şiirleri dinleyerek geçmiştir. İstanbul’da bulunduğu bir dönemde verdiği bir konferansta bu şiir dinletilerinin sanatçı kimliğinin oluşması sürecine katkısını dile getiren sanatçı 1975’te Pekin’e geri döner ve 1978’de Pekin Film Akademisi’ne girer.   1981’de New York’a gider ve kavramsal sanatla tanışır. Parsons School of Design ve Art Students League of New York’ta eğitimine devam eder.  Marcel Duchamp, Andy Warhol ve Joseph Beuys gibi sanatçıların çalışmalarıyla tanışır ve nesnelerle yapılan kavramsal sanattan çok etkilenir ve hayatını yaptığı bu eserlerden sağladığı gelirlerle sürdürür. Bu arada klasik bir Çinli’nin en büyük tutkusu kumar, onu boş zamanlarında Atlantic City kumarhanelerinin müdavimi olmaya iter ve profesyonelce 21 oynar. Hatta yayınlanan bir makalede ismi profesyonel Yirmibir oyuncuları arasında yer alır.

Hanging Man, 2009, Wood and Steel

Sanatçının Amerika’ya gidişi Marcel Duchamp ve kavramsal sanatla tanışması hayatının bir nevi dönüm noktasıdır. Hazır günlük nesneler ki burada elbise askısı (Çin’de hücre hapsine çarptırıldığı zamanlarda hücrede yataktan başka gördüğü yegâne eşya elbise askısı olup, sanatında pek çok kereler kullandığı bir nesnedir) ile şekillendirdiği Duchamp portresi ve sanatçıya duyduğu hayranlığa bir övgü niteliğinde.

Babasının hastalığı sebebiyle 12 yıl aradan sonra Çin’e dönen sanatçı, deneysel sanatçılarla birlikte Beijing East Village’ı kurulmasında destek olur. Bir dönem sanat yönetmenliği yapan sanatçının blog yazıları, politik yayınları nedeniyle sıklıkla kapatılan internet platformu Sina Weibo’da yayınlanır.

12 Mayıs 2008’de Sichuan eyaletinde meydana gelen 7.9 büyüklüğündeki Wenchuan depreminde on binlerce masum insan hayatını kaybeder. İşin tuhaf tarafı depremde devlet binaları yerlerinde sapasağlam dururken minicik canların ders gördüğü okulların büyük çoğunluğu yerle bir olur. Hükümet olanların doğal bir afet olduğunu savunur ve yitip giden canların gerçek sayısını asla açıklamaz. (Aa ne tesadüf ??dediğinizi duyar gibiyim!) Ai depremde ölen çocukların isimlerini saptamak üzere bir grup sanatçı ile birlikte bir organizasyon kurar ve 5000’den fazla çocuğun isim, yaşlarından meydana gelen bir liste oluşturur. Çin hükümetinin “tek çocuk’’ politikası sonucu biricik evlatlarının ölüsüne bile ulaşamayan ailelerin dramı sanatının daimî konusu haline gelir. Kendi sosyal medyasında bu listeleri tüm dünyaya ifşa eder. 2009 yılında Münih Çağdaş Sanat Müzesi Haus der Kunst’ da yer alan retrospektif sergisinin giriş kapısına “Hatırlatma’’ isimli enstalasyonu büyük ses getirir. Bir annenin tek evladı için söylediği “Bu dünyada mutlu bir şekilde yedi yıl yaşadı” sözünü, okul çantaları kullanarak müzenin giriş kapısına yazan sanatçı ayrıca yıkıntılardan toplanan çürük, kalitesiz demirleri toplayarak sergiler. (2015 yılı Kraliyet Akademisi’nde yer alan retrospektif sergisinde bu çalışmaları görme imkânı bulmuştum.)

Hükümeti kızdıran bu eylem sonucunda sanatçının bloğu kapatılır, kameralarla evi 24 saat izlenmeye başlanır ve Şangay yönetimi tarafından sanatçının stüdyosu 2018 yılında yasadışı şekilde yıkılır.

Left Right Studio Material, 2018 

Porselen heykel stüdyosu devlet tarafından yasadışı yollardan yıkılan sanatçı maruz kaldığı baskı ve zulmü dünyaya duyurmak ister ve bu yıkımda parçalan kırılan porselen parçalarını sanat eserine çevirir.

Bubble, 2008 

Sanatçı bu eserle eski çağlardan bu yana porselen üretimi konusunda uzman olan halkının ustalığına bir övgü niteliğinde sınırlarını zorlamış, çatlamadan fırından çıkarılabilen en büyük porselen küreyi imal edebilmiştir.

Backpack Snake, 2008 

Depremde ölen masum çocukların anısına, okul çantalarından meydana gelen bir yılan formu. İhmal, kusur ve hatasının üstünü ustalık ve büyük bir sinsilikle örten Çin hükümeti ve insan hayatı, onuru ve haysiyetini önemsemeyen tüm politikalar yılan figürü ile temsil edildiğini düşünüyorum.  

2008 yılı Sichuan depreminde hayatını kaybeden 5.197 çocuğun adını taşıyan bir nevi grafik anıt. Her isim elle oyulmuş bir yeşim mührü kullanılarak eski bir yazı ile damgalanmış ve adeta tarihe not düşülmüştür. Kabinde bu mühürlerden bazıları sergileniyor.

Life Vest Snake, 2019

2012 yılından itibaren Suriye’de baş gösteren iç savaş neticesinde 14 milyon mülteci evlerini terk ederek başka ülkelere göç etmek zorunda kalması, bu uzun ve tehlikeli göç yolculuğunda yaşanan büyük dramlar sanatçının üzerinde çalıştığı bir diğer konular. 

Göçmenleri taşıyan botların Avrupa ülkeleri tarafından acımasızca batırılması, yaşanan insanlık dramına dikkat çekmek için bir grup arkadaşıyla birlikte Midilli adasına üst kuran sanatçı bu dramı çeşitli vesilelerle dünyaya duyurmayı bir misyon edinmiş. 2015 senesinde, mültecilerden kalan 1400 can yeleğini Berlin’de Film Festivali’nin sergilendiği konser salonunun duvarlarına sararak bir enstalasyon oluşturmuş, Avrupa’nın bu çifte standartlı sözde ‘Medeniyet’ anlayışını, medeniyetin! beşiğinde adeta gözlere kalplere kazımıştır. Konser salonuna son derece entelektüel bir çaba ile gelen seyirciler sizce kendi ikiyüzlülükleri ile ne kadar yüzleşmiştir?

Water Lilies, 2022

Lego blokları ile çalışmayı çok seven sanatçının en minik lego parçaları ile meydana getirdiği müthiş eseri. Fransız empresyonistlerinden büyük sanatçı Claude Monet‘in günümüzde Moma’da sergilenen  dev “Nilüferler” tablosuna bir gönderme. Monet’in Giverny’deki nilüferli göleti bir yapıydı ve sanatçının kendi tasarladığı hayli idealize edilmiş bir bahçe ve gölet. Sanatçı Monet’in kendine özgü fırça darbelerini ortadan kaldırmak için kişisellikten arındırılmış endüstriyel sıradan lego bloklarını kullanmış. Lego sanatçı için çok önemli bir malzeme. Birbiri içinde birbirinden bağımsız, karmaşık da olsa birbirini tamamlayan parçalar. Aynı Çin toplumu gibi üst üste karmaşık ama kendi içinde uyumlu. Sanatçının ‘Nilüferler’ versiyonunda çocukluğunu geçirdiği çalışma kampı Xinjiang kasabası betimlenmiş. Oldukça sıcak ve kurak bu  bölge cehennem gibi turuncularla betimlenmiştir.

“Ben yapılmayanın peşimdeyim’’ diyen sanatçının günlük sıradan, rastgele, dikkat çekmeyen materyaller hep sanatının bir parçası…

Spouts, 2015 (Çaydanlık ağzı)

Galerinin zemininde, sanatçının 1990'lardan beri biriktirdiği beş nesneden oluşan yerleştirmeler yer alıyor. Bu şeylerden bazılarının işlevi gizemli ve değerleri sorgulanabilir. Elde mi yoksa makinede mi yapılıyorlar? Onlar paha biçilemez mi yoksa değersiz mi? 

1966-1976 arasında Çin Kültür devrimi ile büyük Çin İmparatorluğu’na ait tüm geçmiş bir silinmek istenmiş. Geçmişe ait tüm değerler, eserler, antika parçalar çok önemsiz metalar eşyalar haline gelmiş hatta pek çok şey çöp yığınlarında kaderlerine terk edilmiş olması sanatçıyı çok etkiler. Pek çok eski çömlek, çin porseleni, antika mobilyayı toplamaya ve sanatında bunları kullanmaya başlar. Çin’in son 30 yıllık dönemi için zanaatın, sanatın yerini daha seri üretimlere, çok hızlı büyümeye terk edildiği bir dönem. Bir yığın antika porselen çaydanlık ağzı bile, kaybolan kültürel duyarlılıklardan bahseder gibi bize.

Ai bu parçaları toplamaya başladığında Çin, geleceğe odaklanmış ve kalkınmanın kölesi olan bir ülke olduğundan bahsediyor. Tarih ve tarihi eserler genellikle çok az değerli hatta çöp kabul edilen bir dönem. Ve yine de burada binlerce yıllık insan zekasının hikayesini gözler önüne seriyor. Çin'in elle yapılan seri üretim konusunda benzersiz bir tarihi var  ve bu nedenle bu alanlardan bazılarının etkisi, makinelerin önderliğindeki Sanayi Devrimi'nden önceye uzanıyor. Bu, geçmiş uygarlıkların, kaybolan zanaat becerilerinin ve unutulmuş kültürel değerlerin maddi kanıtı niteliğinde. Çok sayıdaki bu nesnelerden pek çoğunun politik bir söylemi olduğundan zaten bahsetmeme gerek de yok sanırım. Mesela porselen çaydanlık ağızları özgür ifadenin çok zarif bir metaforik bir anlatımı. Duvarda can yeleklerinden bir yılan enstalasyonu...

Through 2007-2008

 

Qing Hanedanlığı (MS 1644-1911) dönemi tapınaklarında kullanılan tahta sütunları aynı döneme ait tahta masalarla birleştiren sanatçı mimari ve marangozluğu birbiri içinde harmanlayıp güzel bir sentez ortaya koymuş. Çince mobilya yapımı için “küçük marangozluk’’ tabiri kullanılırken, mimari için “Büyük marangozluk” kullanılmaktadır. Tapınaklardan çıkartılan sütunlar dini, uhreviyatı temsil ederken, masa dünyevi hayata ait.  ‘’Sütunlar ve masa 2 düşünce biçimi. Şiddetli ama aynı zamanda zarif ve nazik. İkisinin de içinde delikler var ama hiçbiri kırık değil.”     

Bu arada sanatçının eski dönem Çin mobilyalarına, ağaç işçiliğine olan ilgisi büyüktür. Bazen yüzyıllar önce çivi bile kullanılmadan üretilmiş bir masanın günümüze yüzyıllar sonra sapasağlam gelişi onun bu konuda zanaatkarların sanatına duyduğu hayranlık kaynaklanır. Bu sanata duyduğu hayranlık sonucu çalışmalarında sıklıkla bu eşyaları görebiliriz.

Altında sanatçının 5 yerleştirmesinden Untitled (LEGO INCIDENT,  2014 ) 

Lego blokları sanatçı için daima çok kullanışlı ve altında büyük anlamlar taşıyan bir nesne. Çin’de el işçiliğinden sanayi ile birlikte hızla gelişen seri üretim, seri imalat malzemelerinin en güzel örneklerinden. Lego blokları sanatçı için Çin toplumunun da adeta bir yansıması. Birbirinden bağımsız, alakasız şeyler uyumsuz da olsa bir yapının parçasını oluşturabiliyor. Ai 2014 yılında Çin’de siyasi mahkumların portrelerini yaparken lego kullanmaya başlamış. Firma siyasi içerikli konularda kullanıldığı gerekçesiyle sanatçıya Lego satısını durdurmuş. Sanatçının sosyal medyada çağrısı ve tepkisi üzerine #legoforweiwei hashtag’i ile dünyadan kendisine milyonlarca lego blokları bağışlanmış ve Lego firması kararından geri adım atmak zorunda kalmıştır. Sanatçı resim yaparken çoğunlukla lego kullanır çünkü bu sanatçının elinin izini ortadan kaldırarak, sanatını icra etmesini sağlayan çok basit bir nesnedir.

Mermer Köpük, 2018 ve Cam Kask, 2022 

Gündelik eşyalar hakkında ezberimizi bozmaya çalışan sanatçı en yumuşak naif köpük malzemesini mermerden, en sağlam ve dayanıklı olması gerek işçi kaskını camdan tasarlamış.

Study of Perspective, 2022, Kanvas üzerine pigment baskı

"Sanırım çoğu zaman orta parmağımız olduğunu unutuyoruz. Ya da orta parmağımız olduğunu bilsek bile onu yanlış kullanıyoruz. Bu yüzden, vücudunuzun o bölümünün işaret edebildiğini görmenin iyi bir fikir olduğunu düşünüyorum. Bir şeye, bir kuruma ya da iktidara benzeyen birine ve sadece onlara var olduğunuzu ve kendinize haber vermek ve o an için kendiniz olmak çok önemlidir.” Ai Weiwei  

Kültürel ve politik açıdan önemli alanların somut olarak görüldüğü şekliyle güç odakları, parlemento binaları, saraylar, müzeler, kiliseler, katedraller, finans bölgeleri bankalar hepsi Study of Perspektive’in yani sanatçının orta parmağının parçası. Resimsel perspektifi geleneksel sanat yöntemlerini yıkarak ölçerken, parmak jestiyle de tüm kurumlara saygı duyulması fikrini altüst ediyor. İlk olarak 1995’te fotoğraf olarak başlayan bu dizi yeni teknoloji sayesinde Pigment baskı olarak tasarlanmış.

Han Dynasty Urn with CocaCola Logo, 2014

MÖ 206 ve MS 220 yıllarında hüküm sürmüş Han Hanedanlığı’na ait 2000 yıllık bir vazonun üzerine kazılı CocaCola logosu. Porselen, çömlek yapımı Çin imparatorluğu tarihinde büyük öneme sahip bir zanaat. Büyük bir antika çömlek ve porselen koleksiyona sahip sanatçı iki zıt kavramı bir araya getiriyor. Eski zanaatkarlığı bünyesinde taşıyan bir vazonun üzerine seri üretilen, hızlı tüketilen bir içeceğin logosunu işleyerek iki zıtlıktan bir sanat eseri meydana getiriyor.

Still Life, 1993-2000 Stone

Geç Taş devrinden kalma balta başları, keskiler, mil. 4000’den fazla antik dönem parçaları belki bir jeoloji müzesinde sergilenmeliydi. Çin’de çok ucuza pazarlarda alınıp satılabilen bu aletlerle sanatçı bize tasarımın atasını göstermek istemiş olabilir mi?

Cabinet, 2014

Geleneksel Çin marangozluğunun değerli parçalarından bu dolapla 2012 yılında 5 gencin ölmesine sebep olan acı olaya bir atıf. Çin’in güney batısında Guizhou kasabasında soğuktan korumak için eskimiş eşyaları yakan ve çıkan karbon monoksit gazından zehirlenerek ölen 5 gencin anısına.

Rebar and Case ,2012

 

90.000’den fazla insanın hayatını kaybetmesine yol açan depremin anısına. Çürük, kalitesiz malzeme ile çalınarak üretilmiş binalar binlerce insanın mezarı olmuş. O binaların yapımında kullanılmış kalitesiz ve olması gereken standarttın çok altında olan demir yığınlarından bir örnek parçanın bir örneği mermerden yapılmış. Aslının çürüklüğü sebebiyle insanlara mezar olmuş, mermerden yapılmış bir inşaat demiri.

Untitled Porcelain Balls ,2022

Ai bu toplarla antika pazarlarında karşılaştığında ne oldukları konusunda hiçbir fikri yokmuş. Song hanedanlığı döneminde (MS 960-1279) yüksek kaliteli bir porselen olan Xing’den yapılmış gülleler olduğu ortaya çıkmış. Sanatçı bu değerli ama görünüşte hassas malzemenin bir zamanlar savaş silahı olarak kullanılmış olmasına çok şaşırmış. Bu enstalasyonda 200.000‘den fazla el yapımı gülle sergileniyor.

Oğlu ile birlikte Berlin’de yaşayan Çin’in Asi Dehası lakaplı sanatçı aynı zamanda “Fake Design” isimli mimarlık şirketiyle 70‘den fazla mimari projeye imza atmış bulunmakta. Heykelden videoya, büyük ölçekli enstalasyondan seramiğe kadar çok farklı disiplinlerde çalışan aktivist ve insan hakları savunucusu sanatçının Çin’in gelişimi ve değişimi ile ilgili video filmi ve fotoğraf çalışmaları da bu sergide izlenebilir.

“İfade özgürlüğü olmazsa, hayatın tadı kaçar. Topluma katılmak sanatsal bir seçim değildir, insani bir ihtiyaçtır.” Ai Weiwei 

Design Museum ve Ai Weiwei stüdyolarının katkılarıyla gerçekleşen sergi 30 Temmuz’a kadar Londra’da Design Museum’da görülebilir.

Yazı ve Fotoğraflar: Nurdan Ateş